عرفات، نام منطقه وسيعي است با مساحت حدود 18 کيلومتر مربع در شرق مکه معظمه، اندکي متمايل به جنوب که در ميان راه طائف و مکه قرار گرفته است. زائران بيت الله الحرام در روز عرفه - نهم ذي حجه - از ظهر تا غروب در اين منطقه حضور دارند. در روايتي آمده است که آدم و حوا عليهماالسلام پس از هبوط [فرود آمدن] از بهشت و آمدن به کره خاکي، در اين سرزمين همديگر را يافتند و به همين دليل، اين منطقه «عرفات » و اين روز«عرفه » نام گرفته است.

عرفه از عيدهاي بزرگ است، هر چند عيد ناميده نشده و روزي است که حق تعالي بندگان خويش را به عبادت و اطاعت خود دعوت کرده، سفره جود و احسان خود را براي آنها گسترده است. شيطان در اين روز، از همه اوقات خوارتر و حقيرتر و خشمناک تر است.

روايت شده که حضرت زين العابدين عليه السلام در روز عرفه صداي فقيري را شنيد که از مردم کمک مي خواست . حضرت فرمود: واي بر تو! آيا دست نياز به سوي غير خدا دراز مي کني؛ در حالي که اميد مي رود در اين روز بچه هايي که در شکم مادر هستند، مورد فضل و لطف الهي قرار گيرند و سعادتمند گردند؟(1)

نيز در روايتي از حضرت صادق عليه السلام آمده است: « کسي که در ماه رمضان آمرزيده نگردد تا رمضان آينده آمرزيده نمي گردد؛ مگر اين که روز عرفه را درک کند.»(2) به عبارت ديگر تنها اميد کساني که در ماه رمضان بخشيده نشده اند؛ روز عرفه مي باشد.

بهترين عمل در روز عرفه دعاست و در ميان روزهاي سال، اين روز براي دعا امتياز ويژه اي دارد. با توجه به ايام سال و مناسبت هاي مختلف در مي يابيم که براي دعا و مناجات هميشه شب، مورد نظر حضرت باري تعالي بوده است، مثل شب هاي قدر، شب نيمه شعبان و... و تنها روزي را که براي مناجات همگاني معرفي کرده اند؛ روز عرفه مي باشد.

روز عرفه داراي دعاهاي فراواني است؛ ولي در اين ميان، دعاي عرفه امام حسين عليه السلام داراي جايگاه ممتاز و ويژه اي است و در واقع، ناب ترين و عميق ترين معارف الهي و توحيدي در اين دعا، بر زبان سالار شهيدان عليه السلام جاري گشته است.

امام حسين عليه السلام در آخرين عرفه عمر خود، عصر روز عرفه با گروهي از خاندان و فرزندان و شيعيان، با نهايت خاکساري و خشوع از خيمه بيرون آمدند و در جانب چپ کوه ايستادند . امام عليه السلام چهره مبارک خود را به سوي کعبه گردانيد مانند مسکين نيازمندي که غذا مي طلبد، دست ها را برابر صورت خود گرفت و دعايش را چنين آغاز کرد:

«الحمدُ للهِ الّذي ليسَ لِقَضائِهِ دافِعٌ ولا لعطائه مانعٌ ولا کصنعه صنع صانعٌ و هو الجوادُ الواسِع؛(3) سپاس خدايي را سزاست که چيزي قضايش را دور نمي سازد و از عطا و بخشش او جلوگيري نمي کند و هيچ آفريننده اي آفرينش او را ندارد و او سخاوتمندي بي انتهاست».

حضرت عليه السلام سپس به بيان گوشه اي از نعمت هاي بي پايان خدا که انسان را در تمام مراحل رشد و تکامل در برگرفته، مي پردازد و مهرباني مادران و دايه ها و مواظبت و پرستاري و دل‌ سوزي آنان را از الطاف و عنايت هاي خدا مي شمرد؛ سپس به لزوم شکر نعمت هاي الهي اشاره مي کند و خود را از اداي يک شکر نيز عاجز و ناتوان مي بيند . هر فرازي از اين دعا، دريچه اي از نور و توحيد و عشق و محبت به خدا را به سوي دل انسان مي گشايد و عبارات دعا و محتواي آن، نشان مي دهد که امام حسين عليه السلام در حال اين دعا دائم از خود و عالم غافل گشته، تمام جهان را به يک سو نهاده، با همه وجود حضور خدا و احاطه و اشراف او به همه ذرات هستي و نفوذ علم و قدرت و حيات او را بر تک تک ذرات و موجودات عالم مشاهده مي نمايد و آنچه را که ديده، بر زبان آورده است. امام حسين عليه السلام مي خواهد با اين نيايش، انسان و خدا را بشناساند و نزديکي آن را به هم بنمايد . او با اين نيايش، منطقي ترين و واقعي ترين رابطه انسان با خدا را توضيح مي دهد .

دعاي عرفه سيدالشهدا عليه السلام سراسر نور و عرفان پروردگار است و آميزه اي از شور و عشق و محبت و معرفت به ذات پاک خداست. در فرازهاي اين دعا، امام حسين عليه السلام با خدا چنين عاشقانه زمزمه مي کند:

خدايا! اجازه فرما تا دمي چند در برابرت به زانو درافتم و قطراتي از اقيانوس جان، نثار بارگاهت نمايم . خيال دوري راه تا درگاه جمالت خسته و فرسوده ام کرده است:

از گل آدم شنيدم بوي تو

راه ها پيموده ام تا کوي تو

خدايا! موجوداتي که در هستي خود نيازمند تو هستند، چگونه مي توانند راهنماي من به سوي تو باشند؟

پروردگارا! آيا حقيقتي غير از تو آن روشنايي را دارد که بتواند تو را بر من آشکار سازد؟ کي از نظر، غايب و پنهان بوده اي که نيازمند راهنمايي به سوي خود باشي و چه وقت از من دور بوده اي تا نمودهاي جهان مرا به تو برساند؟

همه عالم به نور توست پيدا

کجا گردي تو از عالم هويدا؟

خدايا! روشنايي جمال و جلالت در جهان هستي آشکارتر از هر چيز است و وجود تو خفا و پوشيدگي ندارد تا چراغي سر راه بگيرم و بارگاه ربوبي تو را جستجو نمايم و يا دليلي را راهنماي خود به سوي تو قرار دهم؛ چون فروزنده چراغ، تو و سازنده دليل و راهنما، تويي .

خداي من! چشمي که تو را بر خود نگهبان و مراقب نبيند، کور و فرو بسته باد و بنده اي که از متاع محبت تو بي بهره باشد، سرمايه باخته و ورشکسته باد .

ديده اي کان چهره روشن نبيند کور باد

خاطري کز توست خالي، تيره و بي نور باد

امام حسين عليه السلام با اين دعا، روحي تازه به کالبد عرفات دميد و اين نغمه خوش آسماني و آواي دل انگيز ملکوتي را تا ابد در سينه سيناي عرفات به يادگار گذاشت.

از صداي سخن عشق نديدم خوش تر

يادگاري که در اين گنبد دوار بماند

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مفاتيح الجنان، اعمال روز عرفه .

2 . همان، فضيلت ماه مبارک رمضان .

3. بحارالانوار، ج95، ص 216 (باب2ـ أعمال خصوص يوم عرفة و...).